आंबा

               आंबा

    आपल्या निसर्ग परिसरात अनेक वेगवेगळे मोठे मोठे वृक्ष आहे; त्यांपैकी एक वृक्ष म्हणजे आंबा आहे. सदाहरित असणारा हा आंबा वृक्ष आबालवृद्ध साऱ्यांनाच परिचित आहे.

वर्णन:-

निवांत, गार सावली देणारे डेरेदार झाड म्हणजे आंब्याचे झाड होय. याची पाने गडद हिरव्या रंगाची, लांबट आकाराची असतात. हे झाड साधारणपणे ३५ ते ४० फुट उंच असते. झाडाचे खोड खूप जाड व हिरव्या रंगाचे, भरपूर फांद्या असलेले, विस्तीर्ण असते. या झाडाची साल जाड असते.

        आंब्याच्या झाडाला साधारणतः फेब्रुवारीच्या अखेरीस येणारा मोहोर म्हणजेच फुले होय. हि फुले छोटी छोटी असतात. साधारणपणे एप्रिल महिन्यात फळे येतात. कच्च्या फळांना कैरी म्हणतात, ती फळे पिकल्यानंतर आंबे तयार होतात.

लागवड:-

   आंबा ही वनस्पती राज्यात सर्वत्र आढळते. आंब्याच्या फळामध्ये एक कोय असते. ती लावली असता आंब्याचे रोप उगवते. या रोपाची कोवळी पाने फारच कोवळी असतात. हि कोवळी पाने सुंदर असतात. ती लालसर चोकलेटी रंगाची असतात. काही झाडाच्या रोपांना कलम पण केले जाते. या कलम केलेल्या झाडांना लवकर फळे येतात.

वैशिष्ट्ये:-

   आंब्याच्या झाडाला येणारा मोहोर प्रथम शिवरात्रीच्या दिवशी महादेवाला वाहण्याची प्रथा आहे.

जाती:-

   आंब्याच्या शेकडो जातींपैकी हापूस, तोतापुरी, पायरी, रायवळ, लंगडा, दशहरी, नीलम, माल्गोवा, देवगड, बदामी या प्रसिद्ध आहे.

धार्मिक महत्व:-

    आंब्याच्या झाडाचे धार्मिक कार्यक्रमात फार मोठे महत्व आहे. घर – सजावट, वास्तुशांती, लग्न समारंभ वैगरे धार्मिक कार्यांत आंब्याच्या पानांचे तोराण वापरतात. आंबा हे फळ दशहार व जेष्ठ पौर्णिमेला देवापुढे ठेवतात, ब्राह्मणाला दान देतात.

इतर उपयोग:-

      कैरी आंबट – गोड, रुचकर लागते. कैरीचा उपयोग लोणचे, चटणी, पन्हे करण्यासाठी करतात. तसेच उन्हाळ्यात अंगावर घामोळ्या आल्या तर कैरी शिजवून त्याचा गार अंगाला लावून आंघोळ करतात. कैर्यांचा कीस अंगाला लावून अंघोळ करतात. कैर्यांचा कीस उन्हात वळवून त्यात गुल किंवा साखर घालून सरबत करतात, कैर्या किसून त्यांचा मुरंबा किंवा गुळांबा करतात. तो वर्षभर टिकतो.

औषधी उपयोग:-

     आंबा हा औषधी वृक्ष आहे. रंजनवादी झाली असता त्यावर या झाडांच्या पानांचा चीक लावतात. कैरीचे पन्हे प्यायल्याने उन्हाचा त्रास जाणवत नाही. आंबा खाल्यान्ने अशक्तपणा, शारीरिक कमजोरी कमी होते.आंब्याच्या रसात मिरेपूड, साजूक तूप घालून खावा. तसेच वाट्यातील गार काढून, त्याचे चूर्ण करून त्याचा उपयोग दंतरोगावर करतात.

     अशा बहु उपयोगी, स्वदिष्ट्य, रुचकर आंब्याला ‘फळांचा राजा’ असे म्हणतात. आंब्याची पुष्कळ झाडे असलेल्या ठिकाणाला आमराई असे म्हणतात. आंबा उत्पादन हे अर्थार्जनाचे एक उत्तम साधन आहे. या वृक्षाचे लाकूड तानक असल्याने त्याचा उपयोग शेतीची अवजारे, फळ्या तयार करण्यासाठी होतो. आंब्याच्या झाडाचा उपयोग जळणासाठी लाकूड म्हणूनही करतात.

खजूर

               खजूर

इंग्रजी नाव:- Date

प्रस्तावना:-

      आपल्या परिसरात अनेक प्रकारची झाडे असतात. आपण दररोज पौष्टिक फळे खात असतो. त्यांच्या बिया आपल्या परिसरात पडल्या, कि, त्यांची रोपे उगवतात. त्यांपाकी एक झाड म्हणजे खजूर होय.

वर्णन:-

    खजुराचे झाड थोडेफार नारळाच्या झाडाशी मिळतेजुळते असते. या झाडाची उंची सर्वसाधारणपणे ६० ते ७० फुट असते. या झाडाचे खोड उंच व सरळ वाढते. या झाच्या फक्त तोकाशीच फांद्यांचा झुपका असतो. तसेच खोडावर भरपूर खाचा असतात त्या गळून पडलेल्या पानांच्या बुडापासून झालेल्या असतात.

   या झाडाचे खोड मौ व पोकळ असते. या झाडाची पाने तानक व टोकाला अणकुचीदार असतात. तसेच ३ ते ४ फुट लांब असतात. या झाडाला येणारी ओळी फळे म्हणजे खजूर आणि कीच फळे वाळल्यानंतर त्याला खारीक असे म्हणतात.

लागवड:-

    खजुरांच्या झाडाची लागवड वालुकामय प्रदेशात केली जाते. तसेच वालुकामय प्रदेशात हा वृक्ष वाढणारा असला तरी ठराविक प्रदेशात व काही प्रमाणात पाणी दिल्यास जेथे लावेल तेथे वाढतो व फळे येतात.

वैशिष्ट्य:-

    नर व मादी अशा दोन जातींची झाडे येतात. त्यापैकी मादी जातीच्या झाडाला फळे येतात.

औषधी उपयोग :-

   खजुराचा उपयोग आयुर्वेदात केला जातो. तसेच पित्तनाशक, डोकेदुखी, मुलांची सर्दी, हिवताप, मुलावाधीवर खजुराचा उपयोग होतो.

इतर उपयोग:-

   उपवास असेल तेव्हा खजुराला फार मोठ्या प्रमाणात मागणी असते. तसेच तान्ह्या मुलाला बल्गुती देताना खाराकेचा उपयोग केला जातो. बलान्तीन बैला खजुराची खीर करून दिली जाते. तसेच पौष्टिक म्हणून खारीक व खजुराचा उपयोग केला जातो. देवपूजेसाठी सुद्धा खजुराचा उपयोग केला जातो.

इतर माहिती :-
   खजुराचे उत्पादन हे पश्चिम आशिया आणि भूमध्य सागरी प्रदेशात भरपूर प्रमाणात आढळते. भारतात प्रामुख्याने हिलावी, खुदाची, जाहिदी या जातीचे खजूर आढळतात.

काजू

            काजू

इंग्रजी नाव :- Cashew

   आपल्या परिसरात अनेक मोठी झाडे आहेत. त्यांपैकी एक म्हणजे काजूचे झाड होय. फळ झाडांमध्ये आंब्याच्या प्रकारापैकी हापूस आंब्याच्या झाडाला फळांचा राजा असे म्हणतात, तसेच काजूच्या झाडाला ‘राणी’ असे संबोधतात. असे ऐकिवात आहे.

वर्णन :-

  काजूच्या झाडाचे वर्णन आंब्याच्या झाडाशी मिळते जुळते असते. या झाडाची पाने हिरवी असतात. वरून तांबूस रंगाचे आवरण व आतमध्ये पांढर्या रंगाचे फळ असते. या झाडाला जी फुले येतात त्यालाच मोहोर असे म्हणतात. या झाडाचे जे पांढरे फळ जे सुकामेवा खाण्यासाठी वापरतात. तेच काजू म्हणून वापरतात.

लागवड :-

   काजू या झाडाची लागवड करण्यासाठी उष्ण व दमट हवामान असावे लागते. या झाडाला पावसाचे पाणी प्रामुख्याने सवे लागते. विशेषकरून कोंकण, केरळ, तमिळ नाडू या ठिकाणी काजूचे उत्पादन केले जाते. जास्तीत जास्त उत्पादन रत्नागिरी व सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात घेतले जाते.

औषधी उपयोग:-

     काजूच्या बिया पौष्टिक असल्याने खाण्यासाठी वापरतात. काजुमध्ये ‘क’ जीवनसत्व असते. म्हणून त्याचा उपयोग आपल्या आहारात केला जातो.

इतर उपयोग :-

   शिरा, बर्फी, लाडू तसेच मिठाई मध्ये काजूचा उपयोफ करतात. काजूची जेली, मुरंबा, चोकलेट वैगरे पदार्थ बनवतात.

इतर माहिती:-

   काजूच्या झाडाच्या प्रत्येक भागाचा उपयोग होतो. या झाडाच्या लाकडापासून होड्या, टाईपरायटर, रोलर्स तयार करतात. कलाकुसरीचे लाकूडकाम करताना या झाडाच्या लाकडाचा उपयोग करतात.

  या झाडाच्या सालीपासून मिळणाऱ्या रसाचा उपयोग शाई व रंग तयार करण्यासाठी करतात. काजूच्या फळावर जे तांबूस रंगाचे टरफल असते ते कोम्बाद्यान्साठी पौष्टिक अन्न म्हणून वापरले जाते. या तर्फालाचा उपयोग तेल काढण्यासाठीही होतो. या तेलाचा उपयोग कोळी लोक जाळ्यांना लावण्यासाठी व बोतोच्या बाहेरील बाजूस लावण्यासाठी करतात.

   अशा या बहुगुणी काजूच्या झाडाची लागवड लोक शेतात करतात. त्यापासून त्यांना उत्पादन मिळते. हे एक अर्थाजानाचे झाड आहे. पूर्ण वाढ झालेल्या प्रत्येक झाडापासून किमान ६० ते ६० किलो काजू मिळतात.

           

                                                              

                                             

सुपारी

                       सुपारी

                              

वर्णन : -

   सुपारीचे झाड उंच वाढते. याला फांद्या नसतात. खोड सरळ वाढते. साधारणतः तीस ते पस्तीस फुट वाढते. याच्या पानानंना झावळ्या असे म्हणतात. त्या फक्त शेंड्याला असतात. खोडालाच फळे लागतात. याला फोफळी किंवा सुपारी म्हणतात. ही फळे घडांनी लागतात. फळे कोवळी असताना हिरवी आणि पिकल्यावर बदामी रंगाची दिसतात.

   फळे पिकल्यावर वळवून सोलतात. याला सोले काढणे म्हणतात. सोललेली सुपारी पंढरी असते व शिजल्यावर लालसर होते.

           

प्रकार :-

  लाल सुपारी व पंढरी सुपारी असे सुपारीचे दोन प्रकार पडतात.

धार्मिक महत्व :-

    सत्यनारायण पूजा, होम- हवन, वास्तुशांती, लग्न-समारंभ वैगरे पूजेच्या वेळी गणपतीची प्रतिमा म्हणून लाल सुपारीची पूजा केली जाते. सवाष्ण बायकांची ओटी भरताना, त्याचप्रमाणे श्रध्द, पक्ष करताना सुपारीचा वापर करतात.

इतर उपयोग :-

    सुपारीचा उपयोग नुसती खाण्यासाठी तसेच मसाला सुपारीसाठी करतात, कातरलेली  सुपारी पावडर बाजारात विकत  मिळते.

इतर माहिती :-

   ही झाडे कोकण, गोवा, मद्रास, केरळ या ठिकाणी भरपूर आढळतात. हे झाड चिवट असते. या झाडाच्या वाढीसाठी समुद्रकिनार पट्टीचे उष्ण व दमट आणि खरे हवामान अनुकूल साते.

    उपरी शिजवताना वर येणारा तवंग चिकट असतो. होड्यांना वंगण म्हणून याचा वापर करतात. होड्यांना हा तवंग बाहेरून लावतात; त्यामुके लाकडावर खर्या पाण्याचा परिणाम होत नाही.

   अशी ही बहु उपयोगी स्परीची लागवड समुद्रकिनार पट्टीवर केली जाते. तेथूनच सुपारीची निर्यात होते.

       

फणस

                   फणस

       ज्या झाडांची फळे बाहेरून काटेरी आणि आत मधुर गरे असतात. ते म्हणजे फसण होय.

जाती- फणसाच्या कापा आणि बरका अशा दोन जाती आहेत.

वर्णन- कोकण आणि गोवा येथे फणसाची पुष्कळ झाडे आहेत. हे झाड साधारणपणे पंचेचाळीस  ते पन्नास फुट उंच व सरळ वाढते. त्याला अनेक फांद्या फुटतात. याची पाने हिरवी, जाड व लंबगोल असतात.

फणसाच्या खोडालाच फळे येतात. या फळांचा आकार साधरणपणे शहाळया (असोल्या नारळ) एवढा असतो. या फळावरील काट्यांच्या आकारावरून जाणकार लोक तो फणस कोणत्या जातीचा आहे. हे ओळखतात. काही फळे खूप मोठी म्हणजे वजनदार असतात. या फळांचा मोसम पौश महिन्यापासून ज्येष्ट-आषाढापासून असतो.

ओंषधी उपयोग- मोडशी या रोगांवर फणसाच्या झाडाची साल उगाळून देतात. हगवण, सूज येणे, कंठरोगांवर फणसाचा उपयोग होतो.

        

इतर उपयोग- फणस पिकल्यावर त्यांचा सुवास सर्वत्र पसरतो. फोडून आतील गरे खाण्यासाठी वापरतात. फणस पिकून मऊ झाल्यावर आतील गरे काढतात. या गर्यापासून पोळ्या, गऱ्याट तांदळाची कणी मिसळून सांडण करतात. क्च्च्या फणसाचे गरे बारीक चिरून, खोबर्याच्या तेलात तळून त्याला तिखट, मीठ लावतात. हे खाण्यास कुरकुरीत व चविष्ठ लागतात. काही ठिकाणी याच्या गर्यापासून आईस्क्रीम बनवतात.

फणसाच्या आतील बिला आठली म्हणतात. या आठल्या  भाजून तसेच मीठ घालून उकळून खातात किंवा आठ्ल्यांची भाजी करतात.

फणसाची टरफले (चारखंड) गाई-म्हशीना खायला देतात; त्यामुळे त्या भरपूर दुध देतात, याचे लाकूड टिकाऊ असते. घरे बांधण्यासाठी, फर्निचर, होड्या इ. साठी याचा उपयोग करतात.

याला पोषक असे उष्ण व दमट हवामान, तसेच तांबडी माती कोकण व गोवा येथे असल्याने त्तेठेच हि फळे मोठ्या प्रमाणावर येतात. 

                             

पेरू

                      पेरू

      पेरूचे झाड सर्वत्र आढळते. याची फळे लहान मुलांपासून अगदी म्हाताऱ्या माणसांपर्यंत साऱ्यांनाच खायला आवडतात.

जाती : पंधरा आणि तांबडा पेरू अशा याच्या दोन जाती आहेत.

वर्णन : हे झाड उंचीने लहान असते. याचे खोड एक वीतभर रुंद, पांढरट रंगाचे असते. खोडाचे पापुद्रे निघून, ते आपोआप गळतात. पाने हिरव्या रंगाची असून त्यावर शिरा असतात. हि पाने फांदीवर असतात. एका आड एक येतात. पानांना छोटेसे देठ असते.

याची फुले पंढरी असतात. फळे कच्ची असताना हिरव्या रंगाची, तर पिकल्यावर पिवळ्या रंगाची दिसतात. आतील गार पांढऱ्या किंवा गुलाबी लालसर रंगाचा असतो. हि फळे गोड किंवा अगोदाही असतात.

औषधी उपयोग : अजीर्ण, अग्निमान्ध्य व पोटदुखी यावर पेरूचा उपयोग होतो. पेरूमध्ये ‘बी’ व ‘सी’ व्

व्हिटामिन्स असतात. तोंडाचे चट्टे, दंत विकार, पोट्शुल असणार्यांनी पेरू खावा. पेरूमुळे रक्त वाढते. 

वैशिष्ट्य : या फळात  अगदी बारीक पांढर्या बिया असतात. या बियासहित सालीसहीत हे फळ खाल्ले जाते. व वरच्या सालीसहीत हे फळ खाल्ले जाते.

         

इतर माहिती : या झाडाचे खोड चिवट आणि बळकट असते. पेरूच्या झाडाला सतत पाणी द्यावे लागत नाही. हे फळ पोपटाला खूप आवडते. पेरू दिसले कि पोपटांचे थवेच्या थवे या झाडांकडे झेपावतात. हे थंड प्रकृतीचे फळ आहे. पेरूची कोशिंबीर आणि वड्या पण करतात. पेरू खाणे माणसाला प्रकुतीच्या दृष्टीने हितावह आहे. हि झाडे लावल्यापासून अडीच ते तीन वर्षांनी त्याला फळे येऊ लागतात.

या फळाला मोठ्या प्रमाणावर मागणी असल्याने  शेतकरी पेरूच्या बागा तयार करून उत्पादन काढत आहेत. तसेच दारासमोर अंगणातसुद्धा हि झाडे लावतात.

पपई

                           पपई

आपल्या परिसरात आढळनारे आणखी एक फळझाड म्हणजे पपई होय. पपई हे फळ सर्वांनाच आवडते.

वर्णन- पपईची झाडे साधारणपणे आठ ते दहा फुट उंच वाढतात. याचे खोड सरळ वाढते.खोडाचा रंग पिवळसर पांढरा असतो. हे झाड भरभर वाढते. याची पाने हिरव्या रंगाची असून छत्रीसारखी चारी बाजूला पसरलेली असतात. पानांना लांब देठ असते. हे देठ पिवळट पांढऱ्या रंगाचे असते. झाडाच्या खोडाच्या वरच्या बाजूला फळे लागतात. फळे कच्ची असतांना हिरवी व पिकल्यावर त्याचा रंग पिवळा होतो. आतील गर पिवळसर नारिंगी रंगाचा असतो. या फळाच्या आतमध्ये बिया असतात. त्यांचा रंग काळा असतो.

                 

                   

वैशिष्ट्य- पपईच्या झाडांना फांद्या नसतात. खोडालाच लांब देठ असलेली पाने येतात. या पानांच्या कडेने नक्षी असते.

ओंषधी उपयोग- अन्नपचनासाठी पपई खावी. पित्तनाशक म्हणून या फळाचा उपयोग केला जातो. गाजकार्नावर तसेच कातडीच्या रोगांवर क्च्च्या पपईचा चिक लावावा. टी.बी., दमा, खोकला तसेच पोटाच्या अनेक विकारावर पपई गुणकारी आहे. कच्च्या फळाची भाजी खाल्ल्याने यकृत विकार बरे होतात. पपईच्या सेवनाने शरीरातील कल्शीअम कमतरता भरून निघते.

इतर माहिती- पपई हे फळ अतिउष्ण आहे. गर्भवती स्रियांनी पपई खाऊ नये. कच्च्या पपईची भाजी करतात. पिकलेली पपई चवीला गोड, रुचकर असते. बहुतेक शेतकरी पपईच्या बागा करतात. पपईला बाजारपेठेत भरपूर मागणी असल्यामुळे शेतकर्यांचे चांगले अर्थंजन होते. हल्ली पपईची झाडे दारातसुद्धा लावली जातात.

             

नारळ

                            नारळ

               

आपल्या घरासमोर दारात वाढणारा, सर्वाना परिचित असणारा असा वृक्ष म्हणजे नारळ होय. नारळ हे फळ सर्वाना आवडते.

जाती- सिंगापूरी

वर्णन- नारळाची झाडे सर्वसाधारणपणे ५० ते ६० फुट उंच असतात. नारळाच्या जातीवर झाडांची उंची अवलंबून असते. सिंगापुरी जातीच्या नारळाचे झाड उंचीने कमी असते; परंतु फलधारणा लवकर होते. काही नारळाच्या झाडांना दहा वर्षांनी फलधारणा होते. हे झाड सरळ व उंच वाढते.

नारळाच्या पानांना झावळ्या म्हणतात. पाने हिरव्या रंगाची असतात. एका लांब टणक दांड्याच्या दोन्ही बाजुनी लांब लांब पात्या असतात. टणक दांड्याला हिर्कुत म्हणतात.

या झाडांना प्रथम बारीक फुले येवून नंतर फलधारणा होते. हि फुले झुप्क्याने येतात. हि फळे घडांनी येतात. हेच नारळ होत. कच्चे फळ हिरवे असते. तयार झाल्यावर त्याला तपकिरी पंधारात रंग येतो.

     

डाळिंब

                                                                     डाळिंब  

     आपल्या निसर्गात औषधी फळझाडे पुष्कळ आहेत. त्यापैकी डाळिंब हे एक औषधी फळ आहे.

वर्णन:-

    दालीम्बाच्या झाडाची उंची साधारणपणे बारा ते पंधरा फुट असते. याचे खोड धुरकट तांबड्या रंगाचे असते. या झाडाच्या फांद्यावर काटे असतात. या झाडाची फुले लाल रंगाची असतात. फळे गोल असतात. फळाला वरून साल असते. आतमध्ये अनेक पापुद्रे असतात. त्यात असंख्य दाने असतात. ते दाने लाल किंवा गुलाबी रंगाची असतात.

प्रकार:-

    डाळिंबा रसानुसार डाळिंब गोड, आंबट, गोड किंवा आंबट असे तीन प्रकार पडतात.

जाती:-

    व्यवहारात डाळींब फळाच्या दोन जाती प्रसिद्ध आहे. पांढर्या रंगाची मस्कती डाळिंबे व ‘बेदाणा’ जातीची काबुली डाळिंब ह्या जाती प्रसिद्ध आहे.

औषधी उपयोग

डाळींब फळाच्या फुले, मुल, फालान्वरील साल यांचा उपयोग औषध म्हणून केला जातो. डाळिंबाचे  रुचिवर्धक, भूक वाढवणारे आहे. लहान मुलांना अतिसार झाला असेल तर कोवळ्या फुलांचे चूर्ण शेळीच्या धुतात द्यावे. शक्ती वाढवण्यासाठी, उष्णतेचा त्रास कमी होण्यासाठी डाळींब फळाचा रस उपयोगी पडतो. खोकला झाला असेल तर डाळिंब फलाच रस उपयोगी पडतो. या फळाच्या सालीचे चूर्ण कफनाशक आहे. दम्यावर डाळिंब उपयोगी पडते. नाकातून रक्तस्राव होत असल्यास सालीचे चूर्ण उपयोगी पडते. डाळिंब फळाच्या रसात खडीसाखर घालून प्यायल्याने पित्त कमी होते.

    या झाडापासून दाडिमाष्टक चूर्ण, दाडीमदिघृत तसेच डाळिंब तेलही बनवता येते.

इतर माहिती

      बारा महिने येणाऱ्या या फळाच्या सातच्या मागणीमुळे शेतकऱ्यांच्या विशेष फायदा होतो. असे हे बहुगुणी डाळिंब  घरासमोर लावतात.